Als eerste op het programma een lezing over de Lutherse kerk in Litouwen door de bisschop annex Jimmy Cash-liefhebber Mindaugas Sabutis, die ons gisterenavond ook al had toegesproken. Als eerste excuseerde hij zich voor zijn Duits: hij had zijn spreekvaardigheid opgedaan tijdens een drieweekse cursus die hij ooit tijdens zijn studie had gevolgd – Luthers voorganger worden zonder Duits te begrijpen kan uiteraard niet. Hij bracht het er wonderbaarlijk goed vanaf.

Lutherse kerk

Op dit moment bestaat de Lutherse kerk in Litouwen nog uit zo’n 20.000 kerkleden, die worden beherderd door 25 voorgangers. Ooit was dat wel anders: toen Litouwen nog Pruisisch was, waren er zo’n 200.000 Litouws sprekende Lutheranen. In de Stalintijd vertrokken veel Lutheranen naar het Westen, of naar strafkampen in Siberië. Desondanks lukte het de Lutherse kerk het communisme te overleven, dankzij het feit dat al in de 18^e en 19^e eeuw men gewend was geraakt aan het vooral in gezinsverband leren van de catechismus. Dat bleef men na 1944, toen onder bewind van Stalin de kerken werden gesloten, gewoon doen. Hoewel in 1990 nog maar heel weinig gelovigen waren overgebleven, was het aantal net voldoende om weer, van de grond af aan, een Lutherse kerk op te richten. Momenteel zijn er 56 Lutherse gemeentes in Litouwen, waarbij vooral veel aan jeugdwerk wordt gedaan.
Ondanks het feit dat het communisme in 1990 uit het in dat jaar onafhankelijk geworden Litouwen werd verdreven, blijft de emigratie tot op de dag van vandaag doorgaan. Litouwen is nu maar een klein landje, maar van de 14e tot in de 18e eeuw liep het door tot Oekraïne aan de Zwarte Zee, en hoorde een flink stuk van het huidige Wit-Rusland er ook bij. Inmiddels is het geografisch veel kleiner, en het inwonertal loopt daarbij ook nog eens zeer snel terug. Dit is een grote bedreiging voor de kerk: jongeren gaan in het Westen studeren, en eenmaal hoogopgeleid blijven vooral it-ers daar wonen. Zeker het platteland loopt gestaag leeg, en de kerk dus ook. Feitelijk was de boodschap van bisschop Mindaugas Sabutis dat de Lutherse kerk in de hele geschiedenis onder druk stond. Ofwel werd ze van buitenaf bedreigd door vijandige regimes, ofwel van binnenuit door het steeds kleiner worden van de gemeenschappen als gevolg van emigratie. 
Tegelijkertijd loopt het met de oecumene in Litouwen erg goed: er zijn contacten met andere genootschappen, zelfs met de meeste Rooms-Katholieke parochies en de plaatselijke, hier veel voorkomende Oosters-Orthodoxe gemeenschappen. Opvallend daarbij is dat het liedrepertoire deels overlapt: de Lutheranen zingen ook liederen van katholieke komaf, en tijdens een bezoek aan een klooster hoorde Sabutis zelfs dat door monniken een lied uit de Lutherse bundel werd gezongen...

Litouws liedrepertoire

Wel is interessant te melden waarom in de 18^e eeuw plotseling ruim een halve eeuw geen liedbundel meer verscheen. Dat had te maken met enerzijds dat de Pruisen het Litouws-sprekende gewest ‘dom’ wilde houden en scholing zoveel mogelijk blokkeerde. Op die manier probeerde men Litouws verzet tegen het Pruisische beleid tegen te werken. Het gevolg was dat er veel analfabetisme was, waardoor niemand iets had aan een liedbundel. Tegelijkertijd brak aan het begin van deze eeuw de ‘rode pest’ uit: ruim de helft van de bevolking overleefde deze niet.  De tweede lezing ging uitgebreid in op de geschiedenis van het Litouwse liedrepertoire. Het was vooral een opsomming van bundels die vanaf 1547 verschenen. Omdat het niet de bedoeling van dit blog is om in slaap te vallen, laat ik die opsomming nu maar achterwege. Voor het grootste deel bestaat het Litouwse liedrepertoire uit bewerkingen en vertalingen van Duitse liederen; eigen dichters of liedcomponisten zijn er nog niet veel hier.

Door de opkomst van het pietisme groeide de behoefte aan nieuwe liederen weer, en dus ook aan een nieuwe bundel. Deze zou pas halverwege de 18^e eeuw verschijnen, nu in handig pocket-formaat. Tot in de 20^e eeuw zou elke nieuw verschenen bundel in dit formaat worden uitgegeven; je kon hem zo in je zak steken.
Opvallend was nog het gegeven dat men, toen men het analfabetisme wilde tegengaan, probeerde de Litouwse taal uit te laten sterven door op school alleen nog maar Duitse les te geven. Echter, dankzij de nieuwe Litouwse liedbundel en het handhaven van de volkstaal in de kerk – dat was immers een van de Lutherse uitgangspunten – is ook dit niet gelukt.

Na de lunch volgde de vergadering van de gedelegeerden. Doorgaans zijn dit weinig inspirerende momenten: het gaat over vooral geld, en andere zakelijke dingen. Thomas Rink maakt in het bestuur plaats voor de Tsjechische Ladislav Moravetz. En vastgesteld werd dat de bijeenkomst in 2019 in Hildesheim (D) zal zijn, en het 50-jarig jubileum in 2020 in Wenen. In 2021 staat wellicht Boedapest op het programma. Ik vertelde een en ander over het Huis van de Kerkmuziek, enkele andere leden probeerden nog nieuwe kerkmuziekuitgaves en boeken te slijten, en dat was het weer. Snel een kop koffie en de bus in!

Het pierement van Kretinga

Hoewel ik vrij uitgebreid verslag deed van de ochtendlezingen, kan ik over het middagprogramma wat korter zijn. De bus had ons naar het plaatsje Kretinga gebracht. De deur van het Lutherse kerkje in deze plaats stond al open en we werden opgewacht door de enthousiaste, maar spijtig genoeg nauwelijks verstaanbaar Duits sprekende Dr. Girénas Povilonis. Zijn betoog over het historische Pruisische orgel in Kretinga en barokorgels in Litouwen was vast goedbedoeld maar helaas ging het aan de meesten voorbij. Dat kwam door het gebrekkige Duits van de spreker, maar ook door de geluidsinstallatie. Toen er ook nog van alles misging met de niet werkende computer en het projectiescherm, en bleek dat de uitgedeelde vertaling van een heel andere – overigens heel interessante – lezing was, realiseerden we ons dat ons weinig anders restte dan dit uur beleefd uit te zitten... en dat terwijl het buiten steeds mooier weer werd!

Terwijl de computer van Dr. Povilonis werd vervangen - alsof dat nog iets zou oplossen - , nam hij ons mee naar het orgel voor een korte demonstratie van het bescheiden instrument. Helaas was dat in zo’n deplorabele staat, dat er vrijwel niet op kon worden gespeeld. Met groot gebaar tilde hij de grootste pijp uit het front waarbij het lofwerk vervaarlijk heen en weer zwiepte en enkele omstanders net op tijd konden wegduiken. De doktor had echter weinig in de gaten, en toonde de bezoekers de achterkant van de pijp met een nauwelijks zichtbare inscriptie van de 18e-eeuwse orgelbouwer. Bij het terugplaatsen bewoog het hele front opnieuw zorgwekkend. Het is te hopen dat hij dit niet bij elke bezoekende groep doet… Ter controle drukte hij de D in: ‘Wa, ds fnkzinird widr.’. Inmiddels stond de nieuwe computer gereed en wandelde iedereen weer naar beneden. De demonstratie was een treffende illustratie bij zijn lezing, waaruit we met enige moeite (gelukkig deed de geluidsinstallatie het ook niet meer) als boodschap destilleerden dat er nog zo’n 450 orgels in Litouwen de communisten en de vele kerkbranden hadden overleefd (ook deze kerk was geheel van hout), maar dat de meesten er technisch bijstonden als het pierement in Kretinga. Omdat de tijd bijna op was, flitste de diapresentatie in een noodgang voorbij. Wel kregen we nog mee dat er een ‘Vilnius’-orgelbouwschool bestaat die binnen en buiten het huidige Litouwen (onder meer in buurland Wit-Rusland) werd verspreid, met een zeer kenmerkende frontopbouw.

Concerten

De middag werd besloten met een concert door het werkelijk prachtig zingende jeugdkoor Adoramus onder leiding van Renata Kreimere, die zelf ook meezong. Het repertoire bestond vooral uit koraalzettingen en -motetten. Maar de meeste indruk maakten ze met eigentijds repertoire van Litouwse componisten. Jammer dat een filmploeg langdurig tussen het koor en het publiek stond, zodat veel bezoekers het alleen met het geluid moest doen - maar daar viel al genoeg van te genieten. Het jonge koor zong op een niveau dat je elders maar zelden tegenkomt. Een grote verrassing!

Nadat we ons, in een sfeervolle overdekte wintertuin, het diner goed hadden laten smaken, stond nog een laatste concert op het programma. Gisteren werd tijdens het diner de zangeres begeleid op de kanklés; ditmaal stonden er drie van deze folkloristische instrumenten naast elkaar. Hoewel ze onderling helaas steeds minder ‘in tune’ bleven, was het een mooie demonstratie van bijzondere Litouwse volksmuziek. We konden het concert nu ook van wat dichterbij bekijken, waarbij opviel dat de speelsters razendsnel de snaren tijdens het spelen met kleine knopjes moesten omstemmen, zoals een harpist met de pedalen doet. Hierdoor kan je met relatief weinig snaren toch de hele chromatische toonladder gebruiken. Bij volksmuziek was dit niet vaak nodig, maar bij wat eigentijdsere muziek was men soms drukker met het verstemmen van de snaren dan met het tokkelen van de noten...
Bij enkele stukken voegde een bespeler van de birbyné zich bij het trio. Dit blaasinstrument is gemaakt van onder meer ganzenveren, hout en stro, en klinkt als een heel milde klarinet. Daarnaast demonstreerde hij enkele typisch Litouwse herders-blaasinstrumenten die waren vervaardigd van de hoorn van een geit. Zo klonken ze ook ongeveer.

Na het concert stond de bus alweer te ronken om de vermoeide congresgangers, met slechts 45 minuten vertraging, naar het hotel te brengen. Morgen weer een stevig programma voor de boeg, met een bezoek aan de bijzondere Koerse Schoorwal. En o ja, er komt nóg een bijzondere gast naar Litouwen… Tijd voor een flinke tuk!